Zoals vaker voorkomt in de wetenschap vond de ontdekking van het Default Mode Network in de hersenen min of meer toevallig plaats. Hoewel de naam technisch en wellicht reuze saai klinkt, is dit een fascinerend hersenfenomeen.

Default is een Engelse term, die in het Nederlands onvertaald is overgenomen. Het roept associaties op met computers. Als je computer vastloopt en er vrijwel niets meer mee te beginnen is, kun je als laatste redmiddel je computer in de default mode zetten, wat soms succesvol is. Je zet de computer terug naar de fabrieksinstellingen, de staat waarin je computer arriveerde toen je hem net had gekocht.

Default en default to wordt in het Engelse Oxford woordenboek onder meer omschreven als – ik geef hier de korte vertaalde versie – het door een computer of ander apparaat automatisch teruggaan naar een eerder gekozen optie.

Wat is het default mode netwerk in de hersenen? En wat is er ontdekt?

In een hersenonderzoek aan het eind van de 20^e eeuw werden proefpersonen in een hersenscanner gelegd. Zij moesten een taak uitvoeren, waarbij hun hersenactiviteit werd gemeten. Tevens mat men de hersenactiviteit als zij pauzeerden en even niks deden. De bedoeling was om de hersenactiviteit bij de taak te vergelijken met de rustactiviteit. Op die manier zouden de onderzoekers de benodigde hersenenergie voor de taak zelf kunnen meten door de één van de ander af te trekken. Men was ervan uitgegaan dat als mensen rusten en niks doen de hersenen op een laag pitje functioneren. Tot de verrassing van de onderzoekers was dat niet het geval.

Als de proefpersonen geen taak hadden en pauzeerden was hun hersenactiviteit bijna even hoog. Het verschil tussen beide toestanden was echter dat in de pauzestand andere gebieden in de hersenen actief werden dan die bij de uitvoering van een taak. Wanneer de proefpersonen terug gingen naar de “rusttoestand” van de hersenen - vergelijkbaar met de definitie uit het Oxford woordenboek, namelijk teruggaan naar een oorspronkelijke hersenstaat - was deze rusttoestand allesbehalve rustig. Als mensen “afgekoppeld zijn” van de buitenwereld, zijn ze druk bezig met interne zaken.

De volgende vraag is natuurlijk: waar zijn mensen mee bezig als ze “niks” doen?

Om deze vraag te beantwoorden is het zinvol eerst stil te staan bij de netwerken die in de hersenen worden onderscheiden.

In de neuropsychologie is de trend verschoven van hersengebieden, waarin een bepaalde functie zou plaats vinden, naar het idee van hersennetwerken. Als iemand zich bijvoorbeeld concentreert op een leestaak, dan is een netwerk van hersengebieden actief. Al die hersengebieden werken samen, zodat de taak goed uitgevoerd wordt.

Netwerken in de hersenen

Er zijn diverse netwerken ontdekt in de hersenen. (Zie onder meer: Kolb & Wishaw, 2021; Goldberg, 2018. In deze boeken zijn ook illustraties te vinden van de hersengebieden die actief zijn.) Voor ons verhaal zijn de volgende netwerken interessant. Ik geef hier de Engelse termen met daarna een eventuele Nederlandse vertaling en volg de indeling van Goldberg.

• Central Executive Network (CEN)

• Default Mode Network (DMN)

• Salience Network (SN)

  
  

Central Executive Network (CEN), het centrale executieve netwerk

Als je googelt op “behandeling van leerproblemen” en vervolgens de websites van de psychologen en remedial teachers leest, dan ontkom je er bijna niet aan. Niet alleen behandelen deze professionals het specifieke leerprobleem, zoals lezen of rekenen, maar ook trainen zij executieve functies. Deze term is eveneens vrijwel onvertaald in het Nederlands terecht gekomen.

Bij executief moeten we dan niet denken aan executies. Deze meestal vriendelijke en betrokken behandelaars willen van je kind geen moordmachine maken. Nee, executieve functies komen van het Engelse woord execution in de betekenis van uitvoering en deze functies zijn in zekere zin vergelijkbaar met de taken van een CEO van een bedrijf. De Chief Executive Officer, die vroeger de algemeen directeur heette. Het is de persoon die alles in de gaten houdt, overzicht heeft en zorgt dat het bedrijf goed gerund wordt.

Het Centrale Executieve Netwerk, CEN, is actief als er een externe prikkel is, een taak in de buitenwereld die onze aandacht vergt. Niet alleen houd je je dan bezig met de externe taak zelf, bijvoorbeeld je leest iets of je maakt wat. Tegelijkertijd moet je natuurlijk je aandacht erbij houden, relevante zaken onthouden, planmatig bezig zijn, geen fouten maken en je werk controleren. Deze meer algemene vaardigheden worden executieve functies genoemd.

Default Mode Network (DMN), het default (mode) netwerk

Dit netwerk is actief als je je naar binnen richt. Inmiddels zijn er al meerdere default mode netwerken ontdekt, dat wil zeggen de netwerken verschillen qua hersengebieden die actief zijn. Je kan aan het dagdromen slaan, maar je kan ook gericht nadenken over dingen die gebeurd zijn, bijvoorbeeld over de onenigheid die je net hebt gehad met je collega. Of je kunt nadenken over je toekomst. Het kenmerk is dat je aandacht van de buitenwereld naar de binnenwereld verschuift. Je bent niet meer bezig met de wereld om je heen van dat moment.

Hier een voorbeeld van een klassensituatie. Een leerkracht geeft uitleg over de breuken. Een jongen luistert daar aandachtig naar. Zijn executive netwerk, CEN, is actief. Na een paar minuten verslapt zijn aandacht en denkt hij aan totaal iets anders, bijvoorbeeld aan het legobouwwerk dat hij gisteren maakte of het verjaardagspartijtje dat het komend weekend zal plaats vinden. Een switch naar het default netwerk heeft plaats gevonden.

Salience Network (SN)

Het Salience Network is actief als er een belangrijke prikkel in de omgeving optreedt. Salience is het Engelse woord voor iets opvallends, opmerkelijks of karakteristieks. Het Salience netwerk is een soort schakelaar tussen het executieve netwerk en het default mode netwerk. Er vindt iets nieuws of opvallends in de omgeving plaats en dat trekt je aandacht. Je let direct weer op. De jongen die zit te dagdromen bij de uitleg van de leerkracht schrikt op als de leerkracht zijn naam noemt. Hij is weer bij de les.

Bij de eerste onderzoeken naar het default netwerk werd gedacht dat het executieve netwerk en het default netwerk niet tegelijkertijd opereerden, maar dat ze als bij estafette het stokje aan elkaar overdroegen. Tegenwoordig ziet men dit meer als een gradueel verschil. Het executieve netwerk kan actief zijn en op de achtergrond is ook het default mode netwerk licht aanwezig en vice versa.

En nu terug naar de vraag: Waar denk je aan en wat doe je als het default mode netwerk actief is?

De neuropsycholoog Michael Corballis, 1936-2021, heeft een onderhoudend boek geschreven met allerlei voorbeelden van mind-wandering, de Engelse term voor het afdwalen van je gedachten. Een term, die ik gemakshalve verder zal overnemen. Mind-wandering is verbonden met het default mode netwerk. Zodra je aan het dagdromen slaat, wordt het default netwerk actief.

Afdwalen van de taak heeft een negatieve klank. Het komt echter heel veel voor. Onderzoeken tonen aan dat we bijna de helft van de tijd aan het afdwalen zijn als we bezig zijn met een taak. Evolutionair moet het dus wel een functie hebben, als we daar zoveel tijd aan besteden. Het kan onmogelijk allemaal verloren tijd zijn.

Als het default mode netwerk actief is, kan je bewust met iets bezig zijn in gedachten, bijvoorbeeld je maakt een plan voor de dag van morgen of je denkt na over iets wat er gebeurd is en analyseert dat.
Mind-wandering kan ook minder doelgericht zijn, het overkomt je dan meer. Bij het afdwalen ga je dan associatief van de ene gedachte naar de andere. Bijvoorbeeld iemand vertelt je wat en dat roept oude herinneringen op. Daar denk je dan aan, waardoor je even minder goed oplet.

Dagdromen

Jerome Singer, 1924-2019, is een klinisch psycholoog, die vrijwel zijn hele wetenschappelijke leven heeft besteed aan het onderzoeken van dagdromen. Hij wordt dan ook wel “de vader van het dagdromen” genoemd. Zijn eerste artikelen en boeken naar dagdromen dateren van halverwege de jaren 60 van de vorige eeuw, 35 jaar eerder dan de ontdekking van het default mode netwerk.

Jerome Singer maakt onderscheid in 3 manieren van dagdromen:

1. Positief constructief dagdromen.
2. Negatief dagdromen, bijvoorbeeld piekeren, je schuldig voelen, depressieve gedachtes hebben.
3. Je aandacht verliezen, slecht focussen. Ook wel poor attentional control genoemd of in een ander onderzoek mind-blanking. Vergelijkbaar met een beetje voor je uitstaren en aan helemaal niks denken.

Onderzoeken tonen aan dat steeds andere hersengebieden actief zijn of juist niet, als het dagdromen positief of negatief is, of als we aan helemaal niks denken (mind-blanking).

Het zal je niet verbazen dat Singer dagdromen veelal positief beoordeelt, met name het positief constructief dagdromen in de vorm van fantasie. In zijn boek Daydreaming and Fantasy beschrijft hij in het laatste hoofdstuk diverse voordelen van dagdromen. Fantasie maakt het leven interessanter. Het helpt je te kalmeren, bijvoorbeeld je schakelt bij stress even uit en droomt dat je in een wonderschone omgeving bent. Het versterkt je weerbaarheid doordat je bijvoorbeeld hoopvolle scenario’s bedenkt. Het kan helpen om het gedrag van anderen beter te begrijpen of het helpt je in je werk doordat je bepaalde werksituaties in gedachten oefent. Door fantasie kan je beter omgaan met eenzaamheid. Ben je als senior fysiek meer beperkt, waardoor je er minder op uit kunt gaan, dan kan je leven door fantasie verrijkt worden. Fantaseren bevordert verder creativiteit en originaliteit. Zo deed Einstein in zijn hoofd allerlei gedachtenexperimenten en ontwikkelde op die manier zijn wereldberoemde theorieën.

Creativiteit

Elkonon Goldberg beschrijft in zijn boek Creativity hoe belangrijk het default mode netwerk is. Om tot creatieve oplossingen te komen is er een wisselwerking tussen het executieve netwerk, die gebruik maakt van opgeslagen kennis en ervaring, en het default mode netwerk. Als het executieve netwerk actief is, ben je doelgericht bezig met oplossingen zoeken voor je probleem. Zijn je hersenen in rust en is het default mode netwerk actief, dan worden andere hersengebieden geactiveerd. Allerlei nieuwe ideeën kunnen dan opborrelen en nieuwe verbanden kunnen worden gelegd. Het biedt een verklaring voor het feit dat creatieve mensen in dromen of na een nachtje slapen plots een oplossing hebben gevonden of een nieuwe ontdekking hebben gedaan.

Default mode netwerk en psychologische aandoeningen

Zowel Corballis als Singer zien een relatie tussen het functioneren van het default netwerk, het dagdromen of mindwandering en psychologische ziektebeelden. Er zijn inmiddels allerlei onderzoeken bekend die een verband vinden tussen bijvoorbeeld dementie, Autisme Spectrum Stoornis (ASS) en Aandacht stoornissen (ADHD) en de werking van het default mode netwerk in die gevallen.

Corballis merkt op dat het geheugen belangrijk is voor dagdromen. Je reist mentaal terug in de tijd of je reist vooruit en daarvoor heb je opgeslagen kennis en ervaringen nodig. Bij mensen met dementie is dat geheugen aangetast en er is een verstoring zichtbaar in het default mode netwerk.

Het blijkt dat het default mode netwerk en het dagdromen nuttig zijn voor het je kunnen verplaatsen in de ander. Je denkt na over een voorval en je stelt je voor hoe dat voor een ander moet zijn geweest. Meerdere onderzoeken hebben aangetoond dat het default mode netwerk er anders uitziet bij kinderen en volwassenen met een diagnose in het autisme spectrum, ASS, die meestal meer moeite hebben met deze sociale vaardigheid.

Bij ADHD is de interactie tussen het default netwerk, het centraal executieve netwerk en het salience netwerk verstoord. Als je een taak goed wilt uitvoeren, moet je bijvoorbeeld tijdelijk het default netwerk onderdrukken. Daar hebben mensen met ADHD meer moeite mee.

Een rijk innerlijk leven

Bij Jerome Singers negatieve dagdromen kun je je voorstellen dat het belastend is voor de persoon in kwestie. Obsessief over iets nadenken en daarbij gedeprimeerd in kringetjes ronddraaien lijkt niet erg bevorderlijk voor je welzijn. Allerlei therapieën zijn ontwikkeld om mensen daarmee te leren omgaan.

Je aandacht verliezen, slecht focussen of aan helemaal niks denken, mind blanking, terwijl je een belangrijke prestatie moet leveren, is storend. Het trainen van de executieve functies, zoals eerder beschreven, is dan nuttig.

Echter voor het positieve dagdromen of voor het af en toe even uitschakelen en in het default mode netwerk terecht komen, valt een sterk pleidooi te houden, zoals zowel Jerome Singer als Michael Corballis doen. Ik vraag me zelfs af of mensen dat tegenwoordig niet te weinig doen, waardoor er allerlei mentale problemen zouden kunnen ontstaan.

Smartphone

De meeste jongeren en ook een grote groep volwassenen zijn verkleefd met hun mobiele telefoon. Ze houden de sociale media in de gaten, moeten voortdurend allerlei berichten volgen en krijgen de hele dag door ook zelf tig berichten. Naast hun gewone taken op een dag, zoals werk of studie, die al een sterk beroep doen op het executieve netwerk, worden zij daardoor een groot deel van de dag in beslag genomen door externe prikkels. Als ze even niks te doen hebben, een kans voor het default netwerk om actief te worden, grijpen ze naar hun smartphone om een nieuwe externe prikkel op te roepen. Hun innerlijk leven kan op die manier bijna non-existent worden. Het wordt misschien wel iets om te vermijden of zelfs om bang voor te zijn.

Op tv zag ik een experiment, waarbij jongeren in een wachtruimte moesten plaats nemen zonder dat ze hun smartphone mochten gebruiken. Dat viel ze erg zwaar. Binnen een minuut waren ze al onthand en wisten ze eigenlijk niet wat te doen. Een ander onderzoek in de media gaf aan dat meisjes regelmatig hun mobiel pakken om zichzelf af te leiden van eigen negatieve gedachtes.

Zelfstandig spelen

Een tijdje geleden las ik in de krant een opvoedkundige vraag (Trouw, de opvoedvraag). Een moeder klaagde erover dat haar kind steeds om aandacht vroeg en niet in staat was iets voor zichzelf te doen. Zij werd hier moe van en vroeg zich af wat zij moest doen. Deskundigen kwamen met advies.
Het meest opmerkelijke van die adviezen vond ik, dat niemand zich afvroeg of deze moeder wellicht teveel aandacht aan haar kind had gegeven en het kind niet had geleerd om alleen te spelen en alleen te zijn met zichzelf. Bij wijze van spreken: het default mode netwerk was amper gestimuleerd. Voortdurend waren er prikkels van de buitenwereld nodig en als die ontbraken vroeg het kind direct om aandacht.

Vrij baan voor het default mode netwerk

Een rijk innerlijk leven is een bron van kracht. Het verhoogt je weerbaarheid. Het zorgt er tevens voor dat je je minder snel eenzaam voelt. Je bent in goed gezelschap van jezelf en in je fantasie creëer je nieuwe werelden en mogelijkheden.
Voortdurend met de buitenwereld bezig zijn ten koste van het innerlijke leven lijkt me een uitputtende bezigheid. De ruimte voor creatieve en originele oplossingen raakt daardoor beperkt. Er ontstaat een leegte in jezelf, die steeds maar opgevuld moet worden met nieuwe externe bezigheden.

Het is mooi dat er trainingen bestaan voor het ontwikkelen van de executieve functies en therapieën voor mensen die gekweld worden door eigen negatieve gedachten en emoties, daar obsessief mee bezig zijn of daar depressief van worden.
Maar als de buitenwereld onze aandacht niet per se nodig heeft en de innerlijke wereld ons niet beklemt, laten we dan het default mode netwerk de ruimte te geven. Laten we de fantasie stimuleren, laat mensen met creatieve en wilde ideeën komen en laat mensen ervaren dat alleen zijn ook leuk kan zijn, omdat dat ons in de gelegenheid stelt om allerlei nieuwe werelden te exploreren. Laat mensen vooral een rijk innerlijk leven ontwikkelen en begin daarmee al in de kindertijd. Je kan er dan je hele leven plezier van hebben en het biedt mogelijkheden voor een interessante en kleurrijke oude dag.

Boeken/artikelen

Akansha, Mohan, e.a. (2016, March 24, online). The significance of the default mode network (DMN) in neurological and neuropsychiatric disorders: A review. Pubmed Central.

Kolb, Brian & Whishaw, Ian Q. (2021). Fundamentals of human neuropsychology. New York: Worth Publishers.

Corballis, Michael C. (2015). The Wandering Mind. Chicago: The University of Chicago Press.

Goldberg, Elkhonon (2018). Creativity. New York: Oxford University Press.

Harikumar, Amritha, e.a. (2021, May 10, online). A review of the default mode network in autism spectrum disorders and attention deficit hyperactivity disorder. Brain connectivity, May 2021, 2533-263.

Makin, Simon (2020, March 12, online). Constant shifts between mental states mark a signature of consciousness. Scientific American.

McMillan, Rebecca L, Kaufman, Scott Barry, Singer, Jerome L. (2013, Sep 23, online). Ode to positive constructive daydreaming. Frontiers in Psychology. Pubmed central.

Raichle, Marcus, E. (2015, May 4, online). The brain's default mode network. Annual review of neuroscience.

Singer, Jerome L. (1981). Daydreaming and Fantasy. Oxford: Oxford University Press.

Dit artikel valt onder copyright (© Arian Joldersma, 2023-2024, alle rechten voorbehouden). Het kopiëren, reproduceren of publiceren van dit artikel of delen ervan is niet toegestaan zonder voorafgaande toestemming.